خود ارزیابی درس ۱۰ علوم و فنون یازدهم؛ صفحه ۸۶ تا ۸۷ - همیار آموزش

گام به گام درس دهم علوم و فنون ادبی یازدهم انسانی

گام به گام علوم و فنون یازدهم / درس ۱۰: سبک شناسی قرن های ۱۰ و ۱۱ (سبک هندی)

خود ارزیابی صفحه ۸۶ علوم فنون یازدهم

۱- ویژگی‌های زبانی، ادبی و فکری سروده زیر را استخراج کنید:

قلمرو زبانی 
اعتبار: آبرو/ رغبت: میل/ مزار: قبر /عقده: گره /گوهر: سنگ قیمتی
ترکیبات: از چشم افتادهام،عُقده باز نکردهام،دور افتادهام: نشان دهنده ورود زبان عامه به شعر هست.
کاربرد ترکیبات تازه: چشم اعتبار، نبض موج /کاربرد واژگان عربی کمتر از سبک عراقی است.
فعل بی قرار افتادهام: بی قرار شدهام؛ در برخی ابیات در معنی تاریخی به کار رفته است .
قلمرو ادبی
شعر صائب در قالب غزل است/. استفاده از ردیف دشوار فعلی« افتادهام»/بهره گیری شاعر از صورخیال تصادفی نیست. او آگاهانه از تشبیهاتی چون: (نگاه آشنا، گل پژمرده، گرداب سرگشتگی، بیکار چون دست چنار) برای بیان توصیف روحیات و حالات خود استفاده کرده است.
استعاره ها: (چشم اعتبار، دست رغبت، نبض موج، دست چنار، مژگان ابر) که تشخیص هم هستند.
کنایه ها: (از چشم افتادن : بی اعتبارشدن /عقده باز نکردن: مشکلی حل نکردن)
صائب از تصاویر واقعی و ملموس برای تصویرسازی بدیع و تازه بهره می بُرد. مانند: گُل پژمرده روی مزار، دست بیکار چنار
قلمرو فکری
شعر سراسر معنی گرا است. صائب یک مفهوم را با مضمون های متنوع بیان کرده است. او دچار بحران هویت و یأس فلسفی شده است ؛ این بحران و بی‌ثمری حیاتش را در قالب تشبیهات و مضمون های مختلف بیان می‌کند. با توجه به واژه های موجود در شعر، نارضایتی شاعر از بخت و اقبال خود محسوس است.

۲- بیت‌های زیر را از نظر ویژگی ادبی بررسی کنید.
الف) ای گل که موج خنده‌ات از سر گذشته است *** آماده باش گریه تلخ گلاب را
صائب
تشخیص: ای گل و گریه کلاب / تشبیه: موج خنده / کنایه: موج از سر گذشتن / تضاد :خنده و گریه /حس آمیزی: گریه تلخ / اشتقاق و مراعات نظیر: کل وکلاب.

ب) به یک کرشمه که در کار آسمان کردی *** هنوز می‌پرد از شوق چشم کوکب‌ها
صائب
تشخیص: جشم کوکب ها و کار آسمان / حسن تعلیل: چشمک ستاره ها را به دلیل نگاه با ناز یار به آسمان میداند / کنایه: پریدن چشم کوکب ها (سوسوی ستاره ها ) / مراعات نظیر: چشم و کرشمه / کوکب و آسمان.

۳- سبک نثر دوره هندی را با نثر دوره عراقی از نظر زبانی تحلیل کنید.
جواب: نثر در دوره هندی اگرچه ساده است اما سادگی نثر سبک عراقی را ندارد، چرا که در نثر عراقی نویسندگان تمایل شدیدی به ساده نویسی و حتی برگرداندن و باز نویسی کتابهای مشکل به زبان ساده داشتند. این در حالی است که سادگی نثر در سبک هندی به معنا ی مرسل بودن نیست؛ زیرا لغات و ترکیبات عربی ، اشاره به آیات و احادیث و در آمیختگی شعر و نثر در آن فراوان است. اما کاهش واژگان عربی و افزایش واژگان ترکی – مغولی- جملات طولانی- جمع بستن کلمات با نشانه «ات» عربی – کاربرد وجه وصفی – مطابقت صفت و موصوف به تقلید از عربی، از ویژگی های بارز نثر سبک هندی است که کمتر در نثر سبک عراقی دیده می‌شود.

۴- در مورد دلیل نگارش کتاب‌های لغت نامه در دوره هندی تحلیل کنید.
جواب: آمیزش زبان فارسی با دیگر زبان‌ها مثل زبان مغولی، ترکی، عربی و… نگارش کتاب‌هایی با عنوان فرهنگ لغت را در این دوره رواج داد.

۵- بیت زیر را از نظر زیبایی شناسی تحلیل کنید:
🔹 ز منجنیق فلک سنگ فتنه می‌بارد *** من ابلهانه گریزم به آبگینه حصار
عرفی شیرازی
جواب: تشبیهات به کار رفته در متن عبارتند از: منجنیق فلک و سنگ فتنه که هر دو تشبیه بلیغ اضافی هستند.
حصار آبگینه «حصاری از جنس شیشه» در مصراع دوم نیز استعاره از پناهگاه نامطمئن و سست (تعلقات دنیایی) است.
سنگ و آبگینه در تقابل هم قرار گرفته‌اند و مفهوم متضاد دارند. (مصراع اول کنایه از بلای زیاد).

خود ارزیابی صفحه ۸۷ علوم فنون یازدهم

۶- وزن بیت زیر را بررسی کنید:
🔹 تو این عهدی که با من بسته بودی *** مگر بهر شکستن بسته بودی
طالب آملی
۷- متن زیر را از کتاب تاریخ عالم آرای عباسیاز نظر ویژگی‌های زبانی و ادبی نثر این دوره (قرن‌های دهم و یازدهم) بررسی نمایید:
🔹 از طبقه‌علّیه‌شعرا که ناظمان مناظم سخن‌پیرایی و پیرانه‌بندان سلسله معنی آرایی‌اند در آن هنگام در اردوی معلّا و ممالک محروسه، شاعران سخنور و سخنوران بلاغت گستر بی‌شمار بودند در اوایل حال حضرت خاقانی جنّت مکانی توجّه تمام به حال این طبقه بود.
اسکندر بیگ ترکمان
جواب: از نظر سبکی، سبک این کتاب ساده، اما از نوع نثر ساده‌ی سبک هندی است که لغات و ترکیبات عربی در آن فراوان‌اند. کاربرد فراوان لغات عربی مثل معلّا، محروسه، علَیه؛ آوردن تتابع اضافات در مقام تعریف و تمجید مثل ناظمان مناظم سخن‌پیرایی، پیرایه‌بندان سلسله‌ی معنی‌آرایی، شاعران سخنور و سخنوران بلاغت‌گستر از دیگر ویژگی‌های زبانی این متن است.
به لحاظ ادبی، متن حاضر نکته‌ی قابل ذکر ندارد؛ زیرا همانند دیگر آثار منثور دوره‌ی هندی به زبان عامیانه نزدیک است و ساختار ادبی آن تنها در قالب ترکیبات تصنعی متکلّفی چون: طبقه‌ی علّیه، ناظمان مناظم، پیرایه‌بندان سلسله‌ی معنی‌آرایی، اردوی معلّا، حضرت خاقانی جنّت مکانی نمایان شده است.