خود ارزیابی درس ۱۱ علوم و فنون یازدهم؛ صفحه ۹۲ تا ۹۴ - همیار آموزش

گام به گام درس یازدهم علوم و فنون ادبی یازدهم انسانی

گام به گام علوم و فنون یازدهم / درس ۱۱: پایه های آوایی همسان دو لختی

خود ارزیابی صفحه ۹۲ علوم فنون یازدهم

کدام یک از بیت‌های زیر، دارای نظم همسان دو لختی است؟ پس از تعیین پایه‌های آوایی هر یک، وزن آن را بنویسید:
🔹 الف) یک عمر دور و تنها، تنها به جرم این که *** او سرسپرده می‌خواست، من دل سپرده بودم
بهمنی
جواب: دارای وزن دوری است.

🔹 ب) درودی چو نور دل پارسایان *** بدان شمع خلوت گه پارسایی
حافظ
جواب: وزن این بیت دو لختی نیست.

۲- در نمونه‌های زیر، بیت‌هایی را که وزن همسان دو لَختی دارند، مشخص کنید:

🔹 الف) الفبای درد از لبم می‌تراود *** نه شبنم که خون از لبم می‌تراود
قیصر امین‌پور
جواب: وزن بیت «فعولن – فعولن – فعولن – فعولن» است و همسان دولَختی نیست.

خود ارزیابی صفحه ۹۳ علوم فنون یازدهم

🔹 ب) آیینه سکندر، جام می است بنگر *** تا بر تو عرضه دارد احوال ملک دارا
حافظ
جواب: بیت مذکور بر وزن «مفعولُ فاعلاتن – مفعولُ فاعلاتن» است؛ بنابراین همسان دو لختی اس.

🔹 پ) ای صبح شب نشینان جانم به طاقت آمد *** از بس که دیر ماندی چون شام روزه داران
سعدی
جواب: این بیت بر وزن «مفعولُ فاعلاتن – مفعولُ فاعلاتن» است و وزن همسان دو لختی دارد.
توجه: این دو بیت با وزن «مُستفعِلُن فَعولُن» نیز قابل تقطیع هستند.

🔹 ت) چو دل بر نهی بر سرای کهن *** کند ناز وز تو بپوشد سخن
فردوسی
جواب: این بیت بر وزن «فعولن فعولن فعولن فعل» است و همسان دو لختی نیست.

۳- پایه‌های آوایی بیت‌های زیر را مشخّص کنید و با ذکر دلیل بنویسید که چرا ابیات زیر دارای وزن همسان دو لختی هستند؟ 

🔹 الف) باغ سلام می‌کند، سرو قیام می‌کند *** سبزه پیاده می‌رود، غنچه سوار می‌رسد
مولوی
جواب: وزن شعر دو لختی (دَوری) است؛ زیرا وسط مصراع مکث کردیم و وزن شعر از پایه‌های آوایی متناوب درست شده است و تعداد هجاهای مصراع زوج است (۱۶ هجا دارد.)

🔹 ب) ای صاحب کرامت، شکرانه سلامت *** روزی تفقّدی کن درویش بینوا را
حافظ
جواب: با توجه به تقطیع، می‌بینیم که تعداد هجاهای یک مصراع زوج است (۱۴ هجا دارد) و هر مصراع‌گویی یک بیت است؛ زیرا وسط آن مکثی می‌کنیم. در ضمن پایه‌های آوایی شعر متناوب است.
توجه: وزن این بیت را می‌توان به صورت «مُستَفعِلُن فَعولُن» نیز مشخص کرد.

۴- بیت زیر را بخوانید و مطابق جدول زیر، پایه‌های آوایی، وزن و نشانه‌های هجایی آن را بنویسید.
🔹 ای دوست شکر خوشتر یا آن که شکر سازد؟ *** ای دوست قمر خوشتر، یا آن که قمر سازد؟
مولوی

خود ارزیابی صفحه ۹۴ علوم فنون یازدهم

۵- برای هر کدام از موارد زیر از خود ارزیابی‌های بالا نمونه‌ای بیابید و بنویسید:
الف) مجاز: الفبا مجاز از سخن / لب: مجاز از دهان / درد: مجاز و استعاره از رنج / خون: مجاز از آسیب و رنج
ب) استعاره: ای صبح – شب نشین – استعاره و تشخیص / شمع: استعاره مصرحه از یار و معشوق
پ) تشبیه: درودی چو نور دل پارسایان / چون شام روزه داران / آیینه سکندر جام می است

۶- بیت خود ارزیابی ۴ را از نظر فکری تحلیل کنید.
جواب: بیت درون مایه عارفانه دارد. از دیدگاه مولانا آن چه بیشتر شایسته دوست داشتن است آفریننده پدیده های هستی است. این بیت نمایانگر جمال گرایی عارفانه است. در این دیدگاه برای دوست داشتن و دوست داشته شدن، صاحب جمال بر مخلوق جمیل برتری دارد. خالق و معشوق ازلی برتر و بالاتر از همه چیز است و با دیدن پدیده های هستی و درک زیبایی و خوشایندی آنها به یاد خالق توانای آنها میافتیم.