جواب خود ارزیابی درس ۳ علوم و فنون یازدهم؛ صفحه ۳۱ و ۳۲ و ۳۳ - همیار آموزش

گام به گام علوم و فنون یازدهم / درس ۳: تشبیه

خود ارزیابی صفحه ۳۱ تا ۳۳ علوم فنون یازدهم

۱- در ابیات زیر تشبیه‌های فشرده (بلیغ) و گسترده را بیابید و پایه‌های آن‌ها را مشخّص نمایید:
الف) اگر چو مرغ بنالم، تو همچو سرو ببالی *** و گر چو ابر بگریم، تو همچو غنچه بخندی
خواجوی کرمانی

ب) پیش کمان ابرویش لابه همی کنم؛ ولی ***   گوش کشیده است؛ از آن گوش به من نمی‌کند
حافظ

جواب: یک تشبیه فشرده دارد.

پ) دل گرفتار بلای عشق توست ***   جان شهید کربلای عشق توست
وفایی

۲- وجه شبه را در شعرهای زیر مشخّص کنید:
الف) صدا چون بوی گل در جنبش آب ***   به آرامی به هر سو پخش می‌گشت
فریدون توللی

ب) نفس کز گرم‌گاه سینه می‌آید برون، ابری شود تاریک.
چو دیوار ایستد در پیش چشمانت،
نفس کاین است، پس دیگر چه داری چشم
ز چشم دوستان دور یا نزدیک؟
مهدی اخوان ثالث

جواب: نفس یک بار در مصرع اول به ابری تاریک تشبیه شده که وجه شبه در آن «تاریک بودن» است.

۳- دو پایه اصلی تشبیه را در اشعار زیر مشخّص کنید:
الف) پشت هیچستان چتر خواهش باز است،
تا نسیم عطشی در بن برگی بدود،
زنگ باران به صدا می‌آید.
سهراب سپهری

ب) هر چه به گرد خویشتن می‌نگرم در این چمن *** آینه ضمیر من جز تو نمی‌دهد نشان
هوشنگ ابتهاج

۴- نوع تشبیه را در ابیات زیر مشخّص کنید:

الف) اگر ای عشق پایان تو دور است ***   دلم غرق تمنّای عبور است
برای قد کشیدن در هوایت ***   دلم مثل صنوبرها صبور است
سلمان هراتی
گسترده: دلم مثل صنوبر

ب) زمین چو سینه سهراب زیر جوشن برگ ***   فرو نشسته در آن ناوک صنوبر وغان
علی موسوی گرمارودی
گسترده: زمین چو سینه سهراب / فشرده: جوشن برگ / فشرده: ناوک صنوبر و غان

پ) مانند پنبه دانه که در پنبه تعبیه است ***   اجرام کوه‌هاست نهان در میان برف
کمال الدّین اسماعیل
گسترده: اجرام کوهها در میان برف مانند پنبه دانه در میان پنبه

۵- در اشعار زیر مشبّه و مشبّهٌ به را مشخّص کنید.
الف) پاسی از شب رفته بود و برف می‌بارید *** چون پرافشان پری‌های هزار افسانه‌ای از یادها رفته
مهدی اخوان ثالث

ب) روز چو شمعی به شب، زود رو و سرفراز ***   شب چو چراغی به صبح، کاسته و نیم تاب
خاقانی

۶- تشبیه‌های به کار رفته در بیت‌های زیر دارای کدام یک از پایه‌های تشبیه‌اند؟
الف) مرا، کز جام عشقت مست گشتم ***   وصال و هجر یک سان می‌نماید
فخرالدّین عراقی
جواب: تشبیه فشرده

ب) گاهی که سنگ حادثه از آسمان رسد ***   اوّل بلا به مرغ بلند آشیان رسد
سعدی
جواب: تشبیه فشرده

جواب: تشبیه فشرده

پ) خانه دل ما را از کرم عمارت کن ***   پیش از آن که این خانه رو نهد به ویرانی
شیخ بهایی
جواب: تشبیه فشرده

۷- در هر یک از نمونه‌های زیر ادات تشبیه را مشخّص کنید:
الف) مرا در دل درخت مهربانی ***   به چه ماند؟ به سرو بوستانی
فخرالدّین اسعد گرگانی
ادات تشبیه: ماند

ب) آورده‌اند که در ناحیت کشمیر متصیّدی خوش و مرغزاری نزه بود که از عکس ریاحین او پر زاغ چون دم طاووس نمودی و در پیش جمال او دم طاووس به پر زاغ مانستی.
کلیله و دمنه

ادات تشبیه: چون / مانستی

پ) هرگز کسی نداد بدین سان نشان برف  *** گویی که لقمه‌ای است زمین در دهان برف
کمال‌الدّین اصفهانی
ادات تشبیه: گویی

۸- در اشعار ذکر شده در خودارزیابی‌های درس ۳ ابیاتی را که مربوط به شاعران قرن‌های هفتم، هشتم و نهم است بیابید و بگویید کدام نوع تشبیه (گسترده یا فشرده) در آنها بیشتر است؟
جواب: از نوع تشبیه فشرده و در قالب «اضافه تشبیهی» است.
قرن۷: تشبیه فشرده،
فخرالدین عراقی: مرا کز جام عشقت مست گشتم / وصال و هجر یکسان مینماید.
سعدی: گاهی که سنگ حادثه از آسمان رسد / اول بال به مرغ بلند آشیان رسد.
قرن۸ :تشبیه فشرده،
حافظ: پیش کمان ابرویش البه همی کنم، ولی/ گوش کشیده است، از آن گوش به من نمیکند

۹- در بیت: 
چو دریای خون شد همه دشت و راغ ***  جهان چون شب و تیغ‌ها چون چراغ»
فردوسی
پایه‌های آوایی را مشخّص کنید؛ سپس خانه‌هایی به تعداد آن‌ها طراحی نموده و هر پایه را در خانه خود قرار دهید.

کارگاه تحلیل فصل ۱

۱) متن زیر را از نظر تاریخ ادبیات و زیبایی‌شناسی بررسی کنید:
«پس از ابر کرم، باران محبّت بر خاک آدم بارید و خاک را گل کرد و به ید قدرت در گل از گل دل کرد.»
مرصاد العباد
جواب: نویسنده آن نجم الدین دایه است که از منشیان و نویسندگان توانا و عارف وارسته بوده است. کتاب«مرصاد العباد» را در بیان سلوک دین و تربیت نفس انسانی نوشته، کتاب گاهی ساده و گاهی دارای سجع و موازنه است. نویسنده از احادیث و آیات و اشعار شاعران دیگر در متن کتاب خود استفاده کرده است.
متن عرفانی است و از نثر ساده قرن هفتم است.

۲) با توجّه به آموخته‌های فصل یکم، شعر زیر را بررسی و تحلیل کنید:
مرده بدم زنده شدم، گریه بدم خنده شدم *** دولت عشق آمد و من دولت پاینده شدم
دیده سیر است مرا، جان دلیر است مرا *** زهره شیر است مرا، زهره تابنده شدم
گفت که شیخی و سری، پیشرو و راهبری *** شیخ‌نی‌ام، پیش‌نی‌ام، امر تو را بنده شدم
گفت که با بال و پری، من پر و بالت ندهم *** در هوس بال و پرش بی‌پر و پرکنده شدم
چشمه خورشید تویی، سایه‌گه بید منم *** چون که زدی بر سر من پست و گدازنده شدم
شکر کند چرخ فلک، از مَلِک و مُلک و مَلَک *** کز کرم وبخشش او روشن و بخشنده شدم
شکر کند عارف حق، کز همه بردیم سبق *** بر زبر هفت طبق، اختر رخشنده شدم
تشبیهات غزل:
بیت ۱: دولت عشق (تشبیه فشرده)؛
عشق: مشبه
دولت: مشبه‌به
نکته: دولت پاینده شدم به ظاهر تشبیه است؛ اما ساختار تشبیهی ندارد و باید توجه داشته باشم که آن را تشبیه نگیریم؛ زیرا اساس در وجه شبه که سبب همانندگی مشبّه، به مشبه‌به است، این است که صفت دائمی و همیشگی مشبّه‌به باشد. یعنی بتوان آن را در ساختار «هر… است» قرار داد. مثل: لبِ لَعل: «لعل» مشبه است و وجه‌شبه که سرخی است، صفت دائمی و بارز لعل است؛ پس می‌توانیم بگوییم: «هر لعلی قرمز (سرخ) است»؛ اما این قاعده در مورد «دولت پاینده» صدق نمی‌کند؛ زیرا هر دولتی پاینده و جاودان نیست. بنابراین عبارت «دولت پاینده شدم» تشبیه ندارد.
بیت ۲: زهره‌ٔ تابنده شدم (تشبیه گسترده)؛
ضمیر «م» در «شدم»: مشبّه
زهره: مشبّه‌به
تابنده: وجه‌شبه
بیت ۵:
۱) چشمه خورشید (تشبیه فشرده) خورشید: مشبّه
چشمه: مشبه‌به.
۲) سایه‌گه بید منم (تشبیه فشرده‌ٔ غیر ترکیبی)؛
من: مشبّه
سایه‌گه بید: مشبّه‌به.
۳) چشمه‌ٔ خورشید تویی (تشبیه فشرده غیرترکیبی)،
تو: مشبه
چشمه خورشید: مشبه‌به.
بیت ۶: چرخ فلک: تشبیه فشرده؛
فلک: مشبّه
چرخ: مشبه‌به
بیت ۷: اختر رخشنده شدم: تشبیه گسترده؛ ضمیر «م» در «شدم»: مشبّه
اختر: مشبّه‌به
رخشنده: وجه‌شبه