جواب خود ارزیابی درس ۶ علوم و فنون یازدهم؛ صفحه ۵۳ تا ۵۶ - همیار آموزش

گام به گام درس ششم علوم و فنون ادبی یازدهم انسانی

گام به گام علوم و فنون یازدهم / درس ۶: مجاز

خود ارزیابی صفحه ۵۳ علوم فنون یازدهم

۱- معنای حقیقی و مجازی را در واژه‌های مشخص شده بررسی کنید:

الف) درخت تو گر بار دانش بگیرد *** به زیرآوری چرخ نیلوفری را
ناصر خسرو
چرخ: (معنای حقیقی: وسیلهای مدور که میگردد؛ معنای مجازی: فلک، روزگار، آسمان، تقدیر،
سرنوشت)
درخت: (معنای حقیقی: گیاهی ،… معنای مجازی: وجود)

ب) سر آن ندارد امشب که برآید آفتابی ***  چه خیال ها گذر کرد و گذر نکرد خوابی
سعدی
سر: (معنای حقیقی: عضوی از بدن انسان؛ معنای مجازی: خیال، تصمیم، اندیشه، فکر، نیّت)

پ) سینه خواهم شرحه شرحه از فراق ***  تا بگویم شرح درد اشتیاق
مولوی   
سینه: (معنای حقیقی: عضوی از بدن انسان، معنای مجازی: وجود عاشق (انسان صاحب دل، عشاق
درد کشیده)، قلب عاشق و صاحب درد، قلب انسان آگاه، هم درد، هم کلام)

خود ارزیابی صفحه ۵۴ علوم فنون یازدهم

۲- در سروده‌های زیر مجاز را مشخّص کنید:

الف) فردا که آن شهر خاموش / در حلقه‌ی شهربندان دشمن / از خواب دوشینه برخاست / دیدند / زان مرغ فریاد و آتش / خاکستری سرد برخاست
شفیعی کدکنی
فردا: مجاز از آینده
شهر: مجاز از مردم شهر
مرغ: مجاز از پرنده

ب) فریشتگان سنگ به وی می‌زدند که خاکی و آبی را چه رسد که حدیث کند؟
رشیدالدین میبدی
خاکی و آبی: انسان که از آب و گل ساخته شده است.

پ) چرا چون لاله خونین دل نباشم ***  که با ما نرگس او سر گران کرد
حافظ
نرگس: مجاز از چشم

ت) دل عالمی بسوزی چو عذار برفروزی ***  تو از این چه سود داری که نمی‌کنی مدارا
حافظ
عالمی: مجاز از مردم عالم

ث) برو ای گدای مسکین در خانه‌ی علی زن ***  که نگین پادشاهی دهد از کرم گدا را
شهریار
نگین: محاز از انگشتری
در: کلون در

۳- در بیت زیر مجاز و قرینه را مشخّص نمایید:
دست فلک ز کارم وقتی گره گشاید ***  کز یک دگر گشایی زلف گره گشا را
فروغی بسطامی
دست: مجاز از انگشتان دست است.
قرینه: گره‌گشای

۴- بیت زیر را از نظر فکری و ادبی بررسی نمایید:
سپید شد چو درخت شکوفه‌دار سرم ***  وز این درخت همین میوه‌ٔ غم است برم
جامی
ویژگی فکری: غم‌گرایی و شکایت از زمانه بارزترین ویژگی فکری بیت است که آن را در حیطه سبک عراقی قرار می‌دهد.
ویژگی ادبی: کاربرد تشبیه و بهره‌گیری از آرایه مجاز
مجاز: سر مجاز از موی سر است به قرینه‌ٔ سپید شدن.
تشبیهات: سرم چو درخت شکوفه‌دار سپید شد / میوه‌ی غم: غم به میوه تشبیه شده است.

۵- وزن واژه بیت زیر را مشخّص کنید:
بضاعت نیاوردم الّا امید ***  خدایا ز عفوم مکن ناامید
سعدی

اختیار شاعری(زبانی): حذف همزه در هجای ۸ مصراع اول
اختیار شاعری (وزنی): کشیده آوردن هجای پایانی در دو مصراع که بلند میباشد.

کارگاه تحلیل صفحه ۵۵ علوم فنون یازدهم

کارگاه تحلیل فصل ۲
۱) غزل زیر را از نظر سبک شناسی بررسی و تحلیل کنید:

تاریخ ادبیات: سعدی شاعر قرن هفتم است که غزلیات عاشقانه او وی را در میان شاعران این قرن و البته در میان غزل‌سرایی فارسی برجسته و ممتاز ساخته است.

سبک‌شناسی: محتوای عاشقانه‌ی غزل اولین ویژگی بارز سبکی است که آن را در آثار سبک عراقی قرار می‌دهد. ذکر تخلّص در این غزل نیز از ویژگی مختصات سبکب آن است؛ زیرا جایگاه تخلّص در انتهای غزل در سبک عراقی تثبیت می‌شود. کاربرد آرایه‌های علم بدیع و بیان نیز از دیگر ویژگی‌های سبکی غزل بالا است. آرایه‌هایی چون تضاد (ببندی و نپایی)، تکرار (خانه در بیت سوم، دل در بیت پنچم)، تناسب (کمند، بند، رهایی در بیت آخر)، کنایه (دل دادن: عاشق شدن؛ انگشت‌نمایی؛ رسوایی) محتوای عاشقانه و مضمون شکایت از فراق و بی‌مهری معشوق نیز از ویژگی‌های بارز فکری غزل فوق است.

موسیقی شعر: وزن غزل بالا از چهار پایه آوایی همسان تشکیل شده است و وزن واژه‌ی فعلاتن چهار بار در آن تکرار شده است.

کارگاه تحلیل صفحه ۵۶ علوم فنون یازدهم

۲) متن زیر را از نظر زیبایی‌شناسی بررسی نمایید:
«فراش باد صبا را گفته تا فرش زمرّدین بگسترد و دایه ابر بهاری را فرموده تا بنات نبات در مهد زمین بپرورد. درختان را به خلعت نوروزی قبای سبز ورق در بر گرفته و اطفال شاخ را به قدوم موسم ربیع کلاه شکوفه بر سر نهاده.»
سعدی
جواب: عبارت بالا برگزیده از کتاب گلستان سعدی است که نثری موزون و مسجّع دارد. کاربرد آرایه‌هایی همچون تشبیه (مهد زمین، فراش باد صباد و دایه ابر بهاری) استعاره (فرش زمرّدین استعاره از گیاهان) تشخیص (خلعت نوروزی پوشیدن درختان بهاری، فراش بودن باد صبا و قدم بهار) و جناس (بنات و نبات) به زیبایی این عبارت افزوده است.

۳) وزن بیت زیر را بنویسید.

ز یزدان‌دان، نه از ارکان که کوته‌دیدگی باشد *** که خطّی کز خرد خیزد، تو آن را از بنان‌بینی
سنایی
جواب: مفاعیلن –  مفاعیلن – مفاعیلن – مفاعیلن