جواب درس دوازدهم علوم و فنون ادبی دوازدهم - همیار آموزش

جواب خود ارزیابی درس ۱۲ علوم و فنون ادبی دوازدهم

گام به گام علوم و فنون ادبی دوازدهم /  درس ۱۲: حسن تعلیل، حس آمیزی و اسلوب معادله

خودارزیابی صفحه ۱۱۶ علوم و فنون ادبی دوازدهم

۱- در کدام یک از بیت‌های زیر اسلوب معادله آمده است؟ توضیح دهید.
🔹 نیست پروا تلخکامان را ز تلخی‌های عشق *** آب دریا در مذاق ماهی دریا خوش است
صائب
پاسخ: شاعر معتقد است عاشقان از سختی راه عشق هراسی ندارند، همان گونه که آب دریا به مذاق ماهی خوش می آید و از آن هراسی ندارد. (تلخی های عشق برای عاشقی که همیشه در فراق است، مثل آب دریا برای ماهی است که اگر نباشد، حیاتش به خطر می افتد.)
🔹 فکر شنبه تلخ دارد جمعه اطفال را *** عشرت امروز بی‌اندیشه فردا خوش است
صائب
پاسخ: در مصراع اول شاعر می گوید فکر روز شنبه که شروع کار و تحصیل هفتگی و پایان تعطیلی است، جمعه را برای کودکان تلخ می کند؛ به همین گونه نیز عشرت و خوشی امروز، فقط بدون فکر کردن به فردا خوشایند است، زیرا فکر آینده خاطر انسان را مشوش و نگران می کند.
🔹 با کمال احتیاج از خلق استغنا خوش است *** با دهان تشنه مردن بر لب دریا خوش است
صائب
پاسخ: بی نیازی از مردم در کمال نیاز به آنها خوشایند است، همان گونه که مردن از تشنگی بر لب دریا (خوشایندی مورد نظر شاعر در بی نیازی از مردم و حفظ عزت نفس است.)

🔹 تنور لاله چنان برفروخت باد بهار، *** که غنچه غرق عرق گشت و گل به جوش آ‌مد
حافظ
پاسخ: اسلوب معادله در این بیت یافت نمی شود.
🔹 پشت گوژ آمد فلک در آفرینش تا کند *** هر زمان پیشت زمین بوس از برای افتخار
سعدی
پاسخ: اسلوب معادله در این بیت یافت نمی شود.
🔹 سرکشان را فکند تیغ مکافات ز پای *** شعله را زود نشانند به خاکستر خویش
حزین لاهیجی
پاسخ: انسان های سرکش خیلی زود به مکافات عملشان می رسند، همان طور که شعله خیلی زود در خاکستر خودش فرو می ریزد و تمام می شود.
🔹 بی‌کمالی‌های انسان از سخن پیدا شود *** پسته بی‌مغز چون لب واکند، رسوا شود
صائب
پاسخ: شاعر در مصراع نخست بیان می کند که نقص انسان با سخن گفتن عیان می شود و در مصراع دوم با تمثیل رسوایی پسته بدون مغز به محض بازکردن دهان، همان مطلب را تاکید می کند.
🔹 آزاده را جفای فلک بیش می‌رسد *** اول بلا به عاقبت‌اندیش می‌رسد
امیری فیروزکوهی
پاسخ: ستم روزگار بیشتر به انسان های آزاده می رسد، همان طور که بلاها ابتدا بر سر انسان عاقبت اندیش فرو می ریزد.
🔹 ملامت از دل سعدی فرو نشوید عشق *** سیاهی ا‌ز حبشی چون رود که خود رنگا‌ست
سعدی
پاسخ: ملامت دیگران باعث نمی شود سعدی از عشق دست بشوید و آنرا ترک کند، همان طور که سیاهی پوست حبشی هیچ گاه از او زدوده نمی شود، زیرا بخشی از وجود اوست (عاشقی و ملامت کشی نیز بخشی از وجود شاعر است و از او جدا نمی شود.) (حبشی منسوب به حبشه و نام ناحیه‌ای در آفریقاست).

۲- در بیت‌ها و عبار‌ت‌های زیر حس آمیزی را بیابید و توضیح دهید.

خداوند لباس هراس و گرسنگی را به آنها چشاند.
(نحل / ۱۱۲)
پاسخ: چشاندن لباس (ترکیب حواس بویایی + لامسه)
نجوای نمناک علف‌ها را می‌شنوم.
سهراب سپهری
پاسخ: نجوای نمناک (ترکیب حواس شنوایی + لامسه)

خودارزیابی صفحه ۱۱۷ علوم و فنون ادبی دوازدهم

از این شعر تر شیرین ز شاهنشه عجب دارم *** که سر تا پای حافظ را چرا در زر نمی‌گیرد؟
حافظ
پاسخ: شعر تر شیرین (ترکیب حواس شنوایی + لامسه + چشایی)
ما گر چه مرد تلخ شنیدن نه‌ایم؛ لیک *** تلخی که از زبان تو آید، شنیدنی است
طالب آملی
پاسخ: تلخ شنیدن و تلخِ شنیدنی (ترکیب چشایی + شنوایی)
بوی دهن تو از چمن می‌شنوم *** رنگ تو ز لاله و سمن می‌شنوم
مولوی
پاسخ: بو می شنوم (ترکیب حواس بویایی + شنوایی)
– رنگ می شنوم (نرکیب حواس بینایی + شنوایی)
خط شکسته را هم محکم‌تر و بامزه‌تر از دیگران می‌نوشت.
عبدالله مستوفی
پاسخ: خط محکم تر و بامزه تر (ترکیب حواس بینایی + لامسه + چشایی)

۳- در کدام یک از بیت‌های زیر آرایه حسن تعلیل یافت می‌شود؟ توضیح دهید.

عجب نیست بر خاک اگر گل شکفت *** که چندین گل‌اندام در خاک خفت
سعدی
پاسخ: بیت حسن تعلیل دارد. شاعر برای شکفتن گل بر خاک دلیلی منطقی نیاورده است مصراع دوم یک دلیل ادعایی بیش نیست اما شنونده آن را می‌پذیرد.
اشک سحر زداید از لوح دل سیاهی *** خرم کند چمن را باران صبحگاهی
رهی معیری
پاسخ: این بیت حسن تعلیل ندارد اما آرایۀ اسلوب معادله دارد.
به یک کرشمه که در کار آسمان کردی *** هنوز می‌پرد از شوق چشم کوکب‌ها
صائب
پاسخ: علت چشمک زدن ستاره ها (درخشش آنها) ناز و کرشمه ای است که معشوق (تو) در کار آسمان و موجودات آسمانی روا داشته است.
سپهر مردم دون را کند خریداری *** بخیل سوی متاعی رود که ارزان است
ناظم هروی
پاسخ: حسن تعلیل ندارد اما اسلوب معادله دارد.

خمیده پشت از آن گشتند پیران جها‌ن‌دیده *** که اندر خاک می‌جویند ایام جوانی را
نظامی
پاسخ: علت قوز (خمیدگی پشت) پیرها خم شدن آنها برای جستجوی ایام جوانی در خاک است.

کارگاه تحلیل صفحه فصل ۴ صفحه ۱۱۸ علوم و فنون ادبی دوازدهم

۱) اشعار زیر در چه قالبی سروده شده است؟ پس از تعیین پایه‌های آوایی و وزن واژه‌های هر مصراع، تفاوت این نوع شعر را با اشعار سنتی بیان کنید.

و صدای باد هردم دل گزاتر
در صدای باد بانگ او رهاتر،
از میان آب‌های دور و نزدیک،
باز در گوش این نداها:
«ای آدم‌ها»
نیما یوشیج 

همین حالا همیار را نصب کنید و همیشه یک معلم همراه خود داشته باشید.

"نصب از مایکت و بازار "

پاسخ: شعر در قالب نیمایی سروده شده است، طول مصراع ها کوتاه و بلند است و به همین دلیل، تعداد پایههای آوایی در هر مصراع، بر خلاف شعر سنّتی که در آن طول مصراع ها و تعداد پایههای آوایی در دو مصراع برابر است، میتواند متفاوت باشد.

۲) پس از خوانش درست اشعار نیمایی زیر، پایه‌ها، وزن و نشانه‌های هجایی را مقابل هر مصراع بنویسید.

همان رنگ و همان بوی
همان برگ و همان بار
همان خنده خاموشِ در او خفته بسی راز
همان شرم و همان ناز
اخوان ثالث

صفحه ۱۱۹ علوم و فنون ادبی دوازدهم

۳) برای اشعار نیمایی زیر مانند نمونه بالا جدولی بکشید، پایه‌های آوایی، وزن و نشانه‌های هجایی هر مصراع را بنویسید؛ سپس اختیار شاعری به کار رفته در آن را مشخّص کنید.

قایقی خواهم ساخت
خواهم انداخت به آب
دور خواهم شد از این خاک غریب
که در آن هیچ کسی نیست که در بیشه عشق
قهرمانان را بیدار کند.
سهراب سپهری

۱- اختیار وزنی در تبدیل هجای کشیده پایان مصراع به یک هجای بلند در مصراع های نخست تا چهارم
۲- اختیار وزنی در رکن اول مصراع های نخست، دوم، سوم و پنجم و تبدیل «فعلاتن» به «فاعلاتن»
۳- اختیار وزنی ابدال و آوردن دو هجای کوتاه (خت ب) مقابل یک هجای بلند (هم) در رکن آخر مصراع نخست ( فعلن= فع لن)
۴- اختیار وزنی ابدال و آوردن دو هجای کوتاه (چ،ک) مقابل یک هجای بلند (را) در رکن دوم مصراع پنجم (فعلاتن = مفعولن)
۵- اختیار زبانی حذف همزه در هجای سوم مصراع دوم، هجای هفتم مصراع سوم و هجای سوم مصراع چهارم

صفحه ۱۲۰ علوم و فنون ادبی دوازدهم

۴) شعر زیر در چه قالبی سروده شده است؟
آن کیست که تقریر کند حال گدا را *** در حضرت شاهی؟
کز غلغل بلبل چه خبر باد صبا را*** جز ناله و آهی؟
ابن حسام هروی
پاسخ: قالب مستزاد
مستزاد شعری است که به آخر هر مصراع آن کلمه یا کلماتی افزوده شود. افزوده‌ها معنی مصراع قبل یا بعد خود را تکمیل می‌کنند.

۵) با توجه به رباعی زیر به پرسش‌ها پاسخ دهید:

آغوش سحر تشنه دیدار شماست*** مهتاب خجل ز نور رخسار شماست
خورشید که در اوج فلک خانه اوست*** همسایه دیوار به دیوار شماست
علیرضا قزوه
الف) دو مورد از ویژگی‌های فکری شعر را بنویسید.
پاسخ: شعر یک رباعی در توصیف عظمت مقام شهیدان، ارزشهای انقلابی و رخدادهای دفاع مقدس است.

ب) از آرایه‌های علم بیان و بدیع، هرکدام یک مورد بیابید و توضیح دهید.
در حوزه علم بیان:
آغوش سحر: اضافه‌ای استعاری است، نوع استعاره مکنیه است و باتوجه به این که مشبه به در آن انسان است، میتوان آن را تشخیص هم نامید.
– این شیوه تصویرسازی (استعاره مکنیه یا تشخیص) در مصراع دوم و در عبارت «مهتاب، خجل ز نور رخسار شماست» نیز دیده میشود.
– در مصراع سوم، برای واژه خورشید نیز استعاره مکنیه به کار رفته است: خورشید … همسایه دیوار به دیوار شماست.
– مصراع دوم این بیت، کنایه از بلند مرتبگی و عظمت شهید است.
 در حوزه علم بدیع:
اغراق نهفته در بالا بردن مقام شهید و همسایگی با خورشید وجود دارد.
– در بیت نخست، واجآرایی در واج «ر» بر موسیقی شعر افزوده است.
– خورشید، مهتاب و نور: مراعات نظیر / خانه، همسایه و دیوار: مراعات نظیر.

۶) تحقیق کنید که تضمین به‌کار رفته در شعر زیر از کدام شاعر است.

صدا چون بوی گل در جنبش آب
به آرامی به هر سو پخش می‌گشت
جوان می‌خواند سرشار از غمی گرم
پیِ دستی نوازش بخش می‌گشت
«تو که نوشُم نه ای، نیشُم چرایی؟
تو که یارُم نه ای، پیشُم چرایی؟»
«تو که مرهم نه ای، زخمِ دلمُ را،
نمک‌پاش دل ریشُم چرایی؟»
فریدون توللی

پاسخ: تضمین از باباطاهر عریان شاعر دو بیتی سرای قرن ۵

۷) پس از تعیین پایه‌های آوایی و وزن هر بیت، نام بحر آن را بنویسید.

الف) ای مست شب رو کیستی؟ آیا مه من نیستی؟ *** گر نیستی، پس چیستی؟ ای همدم تنهای دل
مهرداد اوستا
پاسخ: بحر رجز مثمن سالم

صفحه ۱۲۱ علوم و فنون ادبی دوازدهم

ب) پر از مثنوی‌های رندانه است *** شب شعر عرفانی چشم تو
سید حسن حسینی
پاسخ: بحر متقارب مثمن محذوف

پ) هر دم از سرگشتگی چون گرد می پیچم به خود *** همرهان رفتند و من تنها به صحرا مانده‌ام
امیری فیروزکوهی
پاسخ: بحررمل مثمن محذوف

ت) به پایان آمد این دفتر، حکایت همچنان باقی *** به صد دفتر نشاید گفت حسب‌الحال مشتاقی
سعدی

پاسخ: بحر هزج مثمن سالم

۸) متن زیر را بخوانید و ویژگی‌های زبانی، ادبی و فکری آن را بررسی کنید.

«… مینی‌بوس با سرعت نه چندان زیاد پیش می‌رفت. نگاه کردم به مناظر اطراف جاده و مزارع و خانه‌های روستایی، بعد از هفتاد و پنج روز زندانی بودن، حسی فراموش نشدنی در من ایجاد می‌کرد. شکل و شمایل خانه‌های روستایی آنجا هم شبیه روستای خودمان بود و این تشابه مرا دلتنگ می کرد. کاش می شد گوشه‌ای بایستیم. این آرزو هنوز توی دلم بود که ناگهان صدایی مثل شلیک گلوله بلند شد و مینی‌بوس افتاد به تکان‌های شدید. لاستیکش ترکیده بود. راننده و محافظان مسلح برای تعویض لاستیک پیاده شدند. از اقبال ما بود که زاپاس مینی‌بوس هم پنچر از آب درآمد و عراقی‌ها مجبور شدند همان‌جا لاستیک را پنچرگیری کنند. این یعنی فرصتی برای ما که زیر نگاه سربازان مسلح عراقی روی زمین بنشینیم و مشاممان را پر کنیم از بوی تازه علف و گوش‌هایمان را از صدای گنجشک‌های آزاد آسمان.»
آن بیست و سه نفر، احمد یوسف‌زاده

ویژگی‌های زبانی: زبان نوشته نزدیک به زبان محاوره است و ساده؛ مانند: این آرزو هنوز توی دلم بود. / واژه‌های جنگ و دفاع مانند گلوله عراقی‌ها محافظان مسلح… در آن آشکار است.
ویژگی‌های ادبی: تشبیه: شکل و شمایل خانه‌های روستایی آنجا هم شبیه روستای خودمان بود / کنایه: دلتنگ می‌کرد / قالب نوشته داستان و خاطره نویسی است. / متن دارای آرایه‌های بسیار کمی است و از این نظر متنی ساده به شمار می‌رود. / زاویه دید داستان نخست کس است.
ویژگی‌های فکری: نوشتار درباره زندگی نامه خودنوشت کسی است که در جنگ به دست عراقی‌ها اسیر شده است. نویسنده از نویسندگان مذهبی به شمار می‌رود. / اندیشه حاکم بر داستان اجتماعی است / استقبال از شهادت، فرهنگ ایثار و دفاع از وطن. / قالب آن خاطره است