جواب درس سوم علوم و فنون ادبی دوازدهم - همیار آموزش

جواب خود ارزیابی درس ۳ علوم و فنون ادبی دوازدهم

گام به گام علوم و فنون ادبی دوازدهم / درس ۳: مراعات نظیر، تلمیح و تضمین

خود ارزیابی صفحه ۳۴ علوم و فنون ادبی دوازدهم

۱- در نمونه‌های زیر آرایهٔ مراعات نظیر بین کدام واژه‌ها ایجاد شده است؟ مشخص کنید.

الف) مه روشن میان اختران پنهان نمی‌ماند *** میان شاخه‌های گل مشو پنهان که پیدایی
رهی معیری
جواب: مه، اختران، روشن | شاخه، گل

ب) چون در این میدان نداری دست و پایی همچو گوی *** اختیار سر به زلف همچو چوگانش گذار
صائب تبریزی
جواب: میدان، گوی، چوگان | دست، پا، سر | سر، زلف

خود ارزیابی صفحه ۳۵ علوم و فنون ادبی دوازدهم

پ) باغ باران خورده می‌نوشید نور *** لرزشی در سبزه‌های تر دوید
سهراب سپهری
جواب: باغ، سبزه | باران، تر | خوردن، نوشیدن

ت) نرگس از چشمک زدن شد فتنه در صحن چمن *** شیوه‌های چشم جادوی توام آمد به یاد
محتشم کاشانی
جواب: نرگس، چمن | چشم، چشمک زدن | فتنه، جادو، چشم

ث) باغ بی برگی
روز و شب تنهاست
با سکوت پاک غمناکش
ساز او باران، سرودش باد
اخوان ثالث
جواب: تنها، سکوت | ساز، سرود | باد، باران

ج) آتش آن نیست که از شعلهٔ او خنددشمع *** آتش آن است که در خرمن پروانه زدند
حافظ
جواب: آتش، شعله، پروانه، شمع

چ) تا ز باغ خاطرت گل‌های شادی بشکفد *** هر چه در دل تخم کین داری، به زیر خاک کن
ملک الشعرا بهار
جواب: باغ، گل، تخم، بشکفد، خاک

ح) از اسب پیاده شو، بر نطعِ زمین رخ نه *** زیر پی پیلش بین شهمات شده نعمان
خاقانی
جواب: اسب، پیاده، نطع، رخ، پیل، شه، مات شدن

خ) بمیر ای دوست پیش از مرگ اگر می زندگی خواهی *** که ادریس از چنین مردن بهشتی گشت پیش از ما
سنایی
جواب: بمیر، مرگ، مردن، زندگی (زندگی: عرفا زندگی واقعی را در مرگ می‌دانند از دیدگاه دیگر بین مرگ و زندگی آرایه تضاد هم وجود دارد)

د) دولت عشق بین که چون از سر فقر و افتخار *** گوشهٔ تاج سلطنت می‌شکند گدای تو
حافظ
جواب: سر، پای ، دست / جان، آزادی (برای رسیدن به آزادی باید جان در کف نهاد)

ذ) هر چه رفت از عمر، یاد آن به نیکی می‌‌کنند *** چهرهٔ امروز در آیینهٔ فردا خوش است
صائب تبریزی
جواب: سر، پای ، دست / جان، آزادی (برای رسیدن به آزادی باید جان در کف نهاد)

خود ارزیابی صفحه ۳۶ علوم و فنون ادبی دوازدهم

ر) آن زمان که بنهادم سر به پای آزادی *** دست خود ز جان شستم از برای آزادی
فرخی یزدی
جواب: شاعر سر، پای و دست را به گونه‌ای در شعر کنار یکدیگر چیده است که خواننده لذت می‌برد.

۲- در ابیات زیر تلمیح را مشخص کنید و دربارۀ آن توضیح دهید.

الف) حرفی است این که خضر به آب بقا رسید *** زین چرخ دل سیه، دم آبی ندید کس
صائب تبریزی
جواب: تلمیح به داستان حضرت خضر و دست یافتن او به آب حیات (آبی که نوشیدنش به انسان حیات جاودان میبخشد)

ب) چشمی دارم چو لعل شیرین همه آب *** بختی دارم چو چشم خسرو همه خواب
جسمی دارم چو جان مجنون همه درد *** جانی دارم چو زلف لیلی همه تاب
خاقانی
جواب: تلمیح به ماجراهای عاشقانه خسرو و شیرین (شاهزاده های ایرانی و ارمنی)
و بیت دوم به لیلی و مجنون (دو تن از
جوانان قبایل عرب که داستان عشقشان مشهور و جهانگیر است).

پ) گواه رهرو آن باشد که سردش یابی از دوزخنشان عاشق آن باشد که خشکش بینی از دریا
سنایی
جواب: اشاره به داستان حضرت ابراهیم خلیل که آتش بر او گلستان شد.

ت) من نمازم را وقتی می‌خوانم
که اذانش را باد گفته باشد
سر گل دستهٔ سرو
من نمازم را پی تکبیرهالاحرام علف می‌خوانم
پی قد قامت موج
سهراب سپهری
جواب: اشاره به آیهٔ قرآن: یسبح للهّٰ ما فی السموات و ما فی الارض الملک القدوس العزیز الحکیم (سوره جمعه، آیه ۱)

ث) دامن خاک شد ز بسّد و لعل *** تاج فرعون و گنج دقیانوس
رهی معیری
جواب: ۱- اشاره به تاج جواهر نشان فرعون (فرعون عنوان پادشاهان مصر که حضرت موسی به کاخ او راه یافت)
۲- اشاره به گنج‌های فراوانی که دقیانوس داشت. (در زمان اصحاب کهف)
فرعون نماد قدرت و پادشاهی بی‌اعتبار است. با مرگ فرعون، تمام عظمت و شکوه او نیز از بین رفت.
گنج دقیانوس نام قدیم شهر جیرفت در اکتشافات باستان شناسی سال ها پیش به دست آمد. این گنج در حقیقت، اکتشافات باستانی و تاریخی بود و دقیانوس حاکم روزگار اصحاف کهف بود. (دقیانوس پادشاهی ظالم که ادعای خدایی میکرد و مردم را به اطاعت از خود دعوت میکرد)

ح) شور شیرین تو را نازم که بعد از قرن‌ها *** هر که لاف عشق زد، نامی هم از فرهاد برد
فاضل نظری
جواب: اشاره به داستان عشق فرهاد به شیرین دارد. فرهاد عاشق پاکباخته‌ای که در راه عشق به شیرین جان داد.

خود ارزیابی صفحه ۳۷ علوم و فنون ادبی دوازدهم

چ) ناقه سنگین می‌رود در هر قدم گویی ز شوق *** روح مجنون چنگ در دامان محمل می‌زند
طالب آملی
جواب: اشاره به عشق مجنون به لیلی دارد که مجنون بعد از مخالفت پدر لیلی با ازدواجشان از شدت عشق لیلی سر به بیابان گذاشت و در نهایت پس از مرگ لیلی بر سر مزارش جان به جان آفرین تسلیم کرد.

ح) در آینه دوباره نمایان شد
با ابر گیسوانش در باد
باز آن سرود سرخ أنالحق
ورد زبان اوست.
محمدرضا شفیعی کدکنی
جواب: تلمیح به گفته معروف حسین حلاج (از بزرگان صوفیه) که همواره تکرار میکرد: أنا الحق.

۳- آرایهٔ تضمین را در اشعار و عبارات زیر پیدا کنید و ارتباط تضمین را با قسمت‌های دیگر متن مشخص کنید.

الف) ایوب با چندین بلا، کاندر بلا شد مبتلا *** پیوسته این بودش دعا: «الصبرُ مفتاحُ‌ا‌لفرج»
سنایی
جواب: تضمین بخشی از یک گفته معروف است که در کتب گوناگون به شکلهای مختلفی آمده است و منشأ و گوینده آن معلوم نیست. مضمون این گفته، برگرفته از آیات گوناگون قرآن است که انسان را دعوت به صبر و بردباری میکند. و صبر کلید گشایش است. تلمیح به حضرت ایوب که نماد صبر و شکیبایی است.

ب) گفت: غالب اشعار او (سعدی) در این زمین به زبان پارسی است. اگر بگویی، به فهم نزدیک‌تر باشد. «کلّمَ النّاسَ علی قدرِ عُقُولهم.»
گلستان سعدی
جواب: سعدی درکلام خود از این حدیث حضرت علی استفاده کرده است تا بتواند مقصود خود را بهتر برساند.

پ) مکن گریه بر گور مقتول دوست *** قل الحمدلله که مقبول اوست
بوستان سعدی
جواب: تضمین بخش کوتاهی از سوره حمد: الحمد لله رب العالمین و بخشی از آیه ای در قرآن کریم… .
اشاره به رسم مسلمانان که بر سر مزار، سوره حمد را میخوانند و سوره حمد با «الحمدلله» شروع میشود.

ت) چشم حافظ زیر بام قصر آن حوری سرشت *** شیوهٔ «جنات تجری تحتها‌الانهار‌» ‌داشت
حافظ
جواب: تضمین بخشی از آیه قرآن که در سوره های گوناگونی از جمله بروج، طه، ابراهیم و … آمده است: جنات تجری من تحتها الانهار: بهشت هایی که در زیر (درختان) آن، نهر هایی جاری است

ث) عاکفان کعبهٔ جلالش به تقصیر عبادت معترف که: «ما عبدناکَ حقَّ عبادتِک.»
سعدی
جواب: سعدی در این عبارت از حدیث «سبحانک ما عبدناکَ حقّ عبادِتک» بهره برده و ارتباط منطقی بین عبارت و این حدیث برقرار کرده است.

۴- شعر فرخی یزدی را در خودارزیابی (۱) از نظر قلمرو فکری تحلیل کنید.
جواب: درون مایه این شعر آزادی، از مهمترین درون مایه های شعر بیداری است. شاعر شأن آزادی را در حد جان فشانی برای آن بالا برده است، جان باختن در راه آزادی و عقیده..

۵- بیت زیر را، به دو صورت برش بزنید و وزن آن را بنویسید:

بگشود گره ز زلف زر تار *** محبوبهٔ نیلگون عماری
علی اکبر دهخدا

کارگاه تحلیل صفحه ۳۸ علوم و فنون ادبی دوازدهم

۱- کدام یک از بیت‌های زیر دارای پایه‌های آوایی ناهمسان است؟

نشانه‌های هجایی و وزن هر یک را بنویسید.

الف) ترک گدایی مکن که گنج بیابی *** از نظر رهروی که در گذر آید
حافظ

ب) بیا عاشقی را رعایت کنیم *** ز یاران عاشق حکایت کنیم
سیّدحسن حسینی

پ) گشت یکی چشمه ز سنگی جدا *** غلغله زن، چهره نما، تیزپا
نیمایوشیج

ت) دلا بسوز که سوز تو کارها بکند *** نیاز نیم شبی دفع صد بلا بکند
حافظ

۲- نشانه‌های هجایی بیت‌های زیر را به دو صورت دسته بندی کنید. پس از تعیین پایه‌های آوایی، وزن هر یک را بنویسید.

الف) دانست که دل اسیر دارد *** دردی نه دواپذیر دارد
نظامی
این بیت دارای پایه های آوایی ناهمسان است

کارگاه تحلیل صفحه ۳۹ علوم و فنون ادبی دوازدهم

ب) دی شیخ با چراغ همی گشت گرد شهر *** کز دیو و دد ملولم و انسانم آرزوست
مولوی

پ) دنیا نیرزد آن که پریشان کنی دلی *** زنهار بد مکن که نکرده است عاقلی
سعدی
ت) آبی تر از آنیم که بی رنگ بمیریم *** از شیشه نبودیم که با سنگ بمیریم
شهید محمّد عبدی

۳- آرایه‌های مراعات نظیر، تلمیح و تضمین را در بیت های زیر مشخص کنید.

الف) شعاع درد مرا ضرب در عذاب کنید *** مگر مساحت رنج مرا حساب کنید
قیصر امین پور

مراعات نظیر: شعاع، ضرب، مساحت، حساب | درد، عذاب، رنج

ب) بی تربیت آزادی و قانون نتوان داشت *** «سعفص» نتوان خواند نخوانده «کلمن» را
ملک الشعرا بهار
مراعات نظیر: سعفص و کلمن | آزادی، قانون، تربیت
توضیح: حروف ابجد شیوه‌ای برای مرتب سازی حروف زبان عربی است که بر پایهٔ الفبای اولیه خط فنیقی مرتب شده‌اند. گاهی این شیوه در شماره گذاری موارد یا صفحات به کار می‌رود.
در مشرق زمین مجموعه حروف را (احتمالاً به منظور سرعت در حفظ کردن) در هشت لفظ اما بدون معنی به این ترتیب می‌آورند: ابجد، هوز، حطی، کلمن، سعفص، قرشت، ثخذ، ضظغ.

پ) همچو فرهاد بود کوهکنی پیشهٔ ما *** کوه ما سینهٔ ما ناخن ما تیشهٔ ما
ادیب نیشابوری
تلمیح: بیت اشاره به داستان عشق فرهاد به شیرین دارد که برای رسیدن به معشوق با تیشه به کندن کوه بیستون اقدام کرد. مراعات نظیر: سینه، ناخن

ت) دستم نداد قوت رفتن به پیش دوست *** چندی به پای رفتم و چندی به سر شدم
سعدی
مراعات نظیر: دست، پای، سر

ث) چند آن همه دیروز؟ چرا این همه امروز *** دستی به فراوانی فردا برسانیم
محمدرضا روزبه
مراعات نظیر: دیروز، امروز، فردا

ج) بیداری زمان را با من بخوان به فریاد / ور مرد خواب و خفتی / «روسربنه به بالین، تنها مرا رها کن»
محمدرضا شفیعی کدکنی
خواب، بیداری، خفتن | بالین، سر | فریاد، خواندن / (استاد شفیعی کدکنی، مصراعی از شعر مولوی را تضمین کرده است)

کارگاه تحلیل صفحه ۴۰ علوم و فنون ادبی دوازدهم

۴- شعر زیر را از نظر ویژگی‌های تاریخی دورۀ بیداری بررسی نمایید.

ای مرغ سحر چو این شب تار *** بگذاشت ز سر سیاهکاری
و ز نفحهٔ روح بخش اسحار *** رفت از سر خفتگان خماری
بگشود گره ز زلف زر تار *** محبوبهٔ نیلگون عماری
یزدان به کمال شد پدیدار *** و اهریمن زشت خو حصاری
یاد آر ز شمع مرده یاد آر
علی اکبر دهخدا

این شعر سروده علی اکبر دهخداست و برای میرزا جهانگیر خان شیرازی (ملقب به صور اسرافیل) سروده شده است.
دهخدا و میرزا جهانگیر خان، سال ها به فعالیت های سیاسی و آزادی خواهانه پرداختند و سال ها در روزنامه صور اسرافیل با نوشته های خود، به نقد شرایط وقت پرداختند. در نهایت، میرزا جهانگیر خان به همراه هشت تن دیگر از فعالان سیاسی آن دوره ابتدا تکفیر، سپس به دستور محمدعلی شاه قاجار کشته شد. این شعر در وصف همۀ آزادیخواهان و الهام گیری از سرگذشت میرزا جهانگیر خان سروده شده است و نشان دهنده شرایط تیره و تار آن زمان و استبداد حاکم است. این شعر مضمون سیاسی-اجتماعی دارد.
این شعر سعی میکند احساسات ملی و میهنی را برانگیزاند و مردم را به سوی قیام و اعتراض و رهایی از استبداد و خفقان سوق دهد.

۵- شعر زیر را از نظر آرایه‌های بدیع معنوی بررسی کنید.
غلغلی انداختی در شهر تهران ای قلم *** خوش حمایت می‌کنی از شرع قرآن ای قلم
گشت از برق تو ظاهر نور ایمان ای قلم *** مشکلات خلق گردد از تو آسان ای قلم
نیستی آزاد در ایران ویران ای قلم
سید اشرف‌الدین گیلانی

تهران مجاز از ایران / شهر مجاز از مردم / قلم مجاز از نوشته و شعر / برق و نور رابطه مراعات نظیر (تناسب) دارند.
واژگان شرع، قرآن و ایمان تداعی کننده فضایی مذهبی و دینی هستند و رابطه مراعات نظیر تشکیل دادهاند.
بیت یادآور آیه نخستین سوره قلم نیز است: «نون و القلم و ما یسطرون» قسم به قلم و آنچه مینویسد.
در علم بیان نیز بارز ترین آرایه شعر، بهرهگیری از تشخیص (استعاره مکنیه) در گفتگو با قلم است.
غلغل انداختن قلم در شهر تهران، اغراق. (قالب مسمط).