جواب درس نهم علوم و فنون ادبی دوازدهم - همیار آموزش

جواب خود ارزیابی درس ۹ علوم و فنون ادبی دوازدهم

گام به گام علوم و فنون ادبی دوازدهم /

درس ۹: اغراق، ایهام و ایهام تناسب

خودارزیابی صفحه ۹۲ علوم و فنون ادبی دوازدهم

۱- در هر یک از ابیات زیر آرایه ایهام و ایهام تناسب را مشخص کنید و معانی مختلف واژ‌ه‌ای که این آرایه را به وجود آورده است، بنویسید.

الف) بگفتا عشق شیرین بر تو چون است *** بگفت از جان شیرینم فزون است
نظامی
پاسخ: شیرین در مصراع اول ایهام به طعم شیرین (معنی نخست) و معشوقه فرهاد (معنی دوم) دارد.

ب) چون شبنم اوفتاده بدم پیش آفتاب *** مهرم به جان رسید و به عیوق برشدم
سعدی
پاسخ: اوفتاده ایهام دارد:
۱- متواضع
۲- ناچیز و بی قدر
مهر ایهام تناسب دارد:
۱- خورشید که در این معنی نیست ولی با آفتاب و عیوق تناسب دارد.
۲- مهر و محبت که این معنی با توجه به بیت مورد نظر است.
پاسخی دیگر: در واژگان اوفتاده و مهر ایهام وجود دارد؛ اوفتاده به معنای قرار گرفته بر روی زمین (معنای اول) و متواضع و فروتن (معنای دوم) به کار رفته است و مهر نیز دارای معانی محبت (معنای اول) و خورشید (معنای دوم) به کار رفته است. با توجه به کاربرد این معناها در شعر و منظور شاعر، در واژه اول (اوفتاده) ایهام و در واژه دوم (مهر) ایهام تناسب وجود دارد. مهر با واژگان عیوق و آفتاب تناسب (مراعات نظیر) دارد و به همین دلیل، ایهام نهفته در واژه مهر را تناسب مینامیم.

پ) عرضه کردم دو جهان بر دل کار افتاده *** به‌جز از عشق تو باقی همه فانی دانست
حافظ
پاسخ: باقی ایهام دارد:
۱- بقیه
۲- پایدار، ماندگار

ت) نگران با من استاده سحر/ صبح می‌خواهد از من/ کز مبارک دم او آورم این قوم به جان باخته را / بلکه خبر
نیما یوشیج
پاسخ: نگران ایهام دارد:
۱- نگران از مصدر نگریستن
۲- مضطرب و آشفته

۲- اغرا‌ق‌های به کار رفته در بیت‌ها و عبار‌ت‌های زیر را بیابید و توضیح دهید.

الف) گر برگ گل سرخ کنی پیرهنش را *** از نازکی آزار رساند بدنش را
طرب اصفهانی
پاسخ: اغراق در توصیف لطافت بدن یار که حتی برگ گل نیز به بدنش آزار می رساند.

ب) آن فرو مایه هزار من سنگ بر می‌دارد و طاقت یک حرف نمی‌آرد.
سعدی
پاسخ: ب) اغراق در بلند کردن هزار من سنگ برای توصیف انتقاد ناپزیری (فرومایه)

۳- با توجه به بیت زیر به پرسش‌ها پاسخ دهید.

از خون و گل و شکوفه تابوت شهید *** بر موج بلند دس تها رنگین بود
نصرالله مردانی
الف) اختیارات وزنی بیت را بیابید و نوع آن را مشخص کنید.

۱- اختیار وزنی در تبدیل هجای کشیده پایان مصراع نخست و دوم به یک هجای بلند
۲- اختیار وزنی ابدال و آوردن دو هجای کوتاه (ت ش) مقابل یک هجای بلند (گین) در رکن سوم مصراع دوم (مستفعل مفعولن)
*تفکیک پایه های آوایی شعر به صورت مفعول مفاعلن مفاعیل فعل نیز امکانپذیر است. ۳ وزن این بیت ناهمسان است

ب) بیت را از نظر قلمرو فکری تحلیل کنید.
پاسخ: – مضامین اسلامی در آن دیده می‌شود.
– روح حماسه و عرفان در آن آشکار است.
– اشاره به مفاهیم دفاع مقدس مانند خون، شهید، بدرقه شهید و… دارد.

کارگاه تحلیل صفحه ۹۳ علوم و فنون ادبی دوازدهم

کارگاه تحلیل صفحه فصل ۳

۱) پس از تعیین پایه‌های آوایی، نشانه‌های هجایی ابیات زیر را بنویسید و نوع اختیارات وزنی به کار رفته در بیت را تعیین کنید.

الف) هرچه داری اگر به عشق دهی *** کافرم گر جوی زیان بینی
هاتف
۱- اختیار وزنی در آوردن فاعلاتن به جای فعلاتن در رکن اول هر دو مصراع
۲- اختیار وزنی ابدال و آوردن دو هجای کوتاه (ق،د) مقابل یک هجای بلند (بی) در رکن آخر مصراع دوم (فعلن=فع لن)
۳- وزن این بیت ناهمسان است

ب) من ندانستم از اوّل که تو بی مهر و وفایی *** عهد نابستن از آن به که ببندی و نپایی
سعدی۱- اختیار وزنی آوردن فاعلاتن به جای فعلاتن در رکن نخست هر دو مصراع
۲- اختیار زبانی حذف همزه در هجای هفتم هر دو مصراع

پ) مرا بسود و فرو ریخت هرچه دندان بود *** نبود دندان لابل چراغ تابان بود
رودکی
۱- اختیار وزنی در تبدیل هجای کشیده پایان هر دو مصراع (بود( به هجای بلند
۲- اختیار وزنی ابدال در آوردن دو هجای کوتاه (د ف) مقابل یک هجای بلند (دان) در رکن دوم مصراع دوم (فعلاتن=مفعولن)

ت) نماند تیری در ترکش قضا که فلک *** سوی دلم به سرانگشت امتحان نگشود
سعدی۱- اختیار وزنی ابدال در آوردن دو هجای کوتاه (ب س) مقابل یک هجای بلند (ری) در رکن دوم مصراع نخست (فعلاتن=مفعولن)
۲- اختیار زبانی حذف همزه در هجای هفتم مصراع دوم
۳- اختیار زبانی تبدیل مصوت بلند «و» به مصوت کوتاه در پایان واژه «سو» در هجای نخست مصراع دوم
۴- اختیار زبانی تبدیل مصؤت کوتاه پایان کلمه (کسره اضافه) به یک مصوت بلند در هجای نهم مصراع نخست و دوم مصراع دوم
۵- اختیار وزنی در تبدیل هجای کشیده پایان مصراع دوم (شود) به یک هجای بلند
۶- وزن این بیت ناهمسان است.

ث) همه در خورد رای و قیمت خویش *** از تو خواهند و من تو را خواهم
سعدی

۱- اختیار وزنی در آوردن فاعلاتن به جای فعلاتن در رکن نخست مصراع دوم
۲- وزنی ابدال و آوردن یک هجای بلند (خا) به جای دو هجای کوتاه (مت) در رکن آخر مصراع دوم (فعلن=فع لن)
۳- وزن این بیت ناهمسان است.

ج) ای بی‌خبر بکوش که صاحب خبرشوی *** تا راهرو نباشی کی راهبر شوی
حافظ

۱- اختیار وزنی ابدال در رکن دوم مصراع دوم، به جای یک هجای بلند «شی»، دو علامت کوتاه گذاشته میشود تا وزن یکسانی به دست آید. آوردن دو هجای کوتاه (ش ک) مقابل یک هجای بلند (شی) در رکن دوم مصراع دوم. مفاعل (ابدال) فعولن. وزن این بیت ناهمسان است. *پایه های آوایی این بیت به صورت «مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن» نیز قابل جداسازی است. در نامگذاری عروضی از این وزن استفاده میشود.

کارگاه تحلیل صفحه ۸۸ علوم و فنون ادبی دوازدهم

۲) در بیت‌های زیر اغراق، ایهام و ایهام تناسب را بیابید و توضیح دهید.

الف) جان ریخته شد با تو، آمیخته شد با تو *** چون بوی تو دارد جان، جان‌را هله بنوازم
مولوی
پاسخ: بوی در مصراع دوم، ایهام دارد:
دارای دومعنی است؛
آرزو – بویی که استشمام می‌کنیم (رایحه)

ب) گویند روی سرخ تو سعدی که زرد کرد *** اکسیر عشق بر مسم افتاد و زر شدم
سعدی
پاسخ: روی در مصراع اول، ایهام تناسب دارد.
معنی مورد نظر شاعر که بتوان در این بیت معنی دهد ،چهره است. اما با تناسب داشتن با مس و زر فلز روی را به ذهن ما می‌آورد.

پ) چندین که بر شمردم از ماجرای عشقت، *** اندوه دل نگفتم الا یک از هزاران
سعدی
پاسخ: مصراع دوم اغراق دارد.

۳) دو مورد از ویژگی‌های ادبیات دوره انقلاب را در شعر «در سایه‌سار نخل ولایت» پیدا کنید.

چگونه شمشیری زهرآگین
پیشانی بلند تو
این کتاب خداوند را
از هم می‌گشاید؟
چگونه می‌توان به شمشیری، دریایی را شکافت؟
هنگام که همتاب آفتاب
به خانه یتیمکان بیوه زنی تابیدی
و صولت حیدری را
دست مایه شادی کودکانه‌شان کردی
و بر آن شانه که پیامبر پا ننهاد
کودکان را نشاندی
و از آن دهان که هُرّای شیر می‌خروشید
کلمات کودکانه تراوید
آیا تاریخ، بر درِ سرای
به تحیّر
خشک و لرزان نمانده بود؟
سید علی موسوی گرمارودی

پاسخ: شعر توصیف ویژگی‌های امام علی(ع) است به همین خاطر درونمایه مذهبی و دینی دارد. سخن از شخصیت‌های دینی و امامان و الگو گرفتن از آنان از ویژگی‌های ادبیات انقلاب اسلامی است که در این شعر وجود دارد.
بکارگیری ترکیبات تازه مثل همتاب آفتاب و صولت حیدری، بهره‌گیری از آرایه‌های ادبی مثل استعاره و کنایه و تلمیح و لحن صمیمانه و عاطفی در شعر وجود دارد.

پاسخی دیگر: این شعر از قالب های نو (سپید) شعر ادبیات انقلاب و از علی موسوی گرمارودی است. از درون مایه های شعر انقلاب، طرح اسوه های تاریخی و مذهبی را می توان در آن دید. شعر در وصف حضرت علی (ع)، متعلق به شاخه نخست شعر پس از انقلاب و شعر سرشار از آرایه های بدیعی و تصاویری است که به آن، غنای معنایی می دهد. عمده ترین آرایه معنوی شعر، تلمیح است که در آن به صورت پی در پی، به وقایع زندگانی امام نخست شیعیان، اشاره شده است. (تلمیح به شکافته شدن فرق ایشان به شمشیر، کمک وی به بیوه زنان و یتیمان، بازی با کودکانی که پدر خود را در جنگ از دست داده بودند و …).
(شعر سپید وزن عروضی ندارد امّا آهنگین است) / ترکیب نو مانند همتاب / واژگان عربی مانند هرّا، تحیر، صولت/ تلمیح بر آن شانه که پیامبر … / تشبه پیشانی به کتاب خداوند / دریا استعاره از وجود ارزشمند امام علی(ع).